عقیقه چیست؟
در تعریف لغوی «عقیقه» باید گفت این کلمه از مادّه «عقّ» به معنای موی سر هر نوزادی می باشد که نوزاد با همان مو متولّد شده است، و استعمال این کلمه برای هر نوزاد با هر شرایطی امکان دارد، چه نوزاد انسان باشد و چه نوزاد حیوان.
البته در آداب و رسم کنونی، عقیقه مربوط به ذبح حیوانی می شود که در روز هفتمِ تولّد نوزاد، برایش سر می‌برند.
همچنین عقیقه در فقه عبارت است از کشتن گوسفند، در هنگام ولادتِ فرزند. (بر اساس اجماع فقها)
البته برخی دیگر نیز گفته‌اند عقیقه، آن حیوانی است که برای فرزند می‌کشند، چه فرزند پسر باشد یا دختر.
آداب و احکام عقیقه چیست؟
در خصوص حکم، آداب و شرایط عقیقه باید گفت: بنابر نظر برخی از فقها، بر کسی که خداوند بدو فرزندی عطا می‌کند، عقیقه واجب است، و البته بنا بر نظرِ مشهورِ فقها، عقیقه امری مستحب به شمار می‌رود، که همان‌طور بیان شد در روز هفتم ولادت فرزندش، شتر یا گاو یا گوسفندی را به عنوان عقیقه و جهت حفظ فرزندش از بلاها ذبح کند و گوشت آن‌را حداقل به ده نفر به منظور اطعام ببخشد.
البته بنا بر نظر مشهور فقها، اگر فرزند عقیقه نشود، استحباب آن ساقط نمی‌شود و حتی فرزند می‌تواند خودش بعد از بلوغ، خود را عقیقه کند.
عقیقه در روایات
در روایتی از امام صادق (ع) سؤال شد، آیا صدقه دادن قیمت عقیقه کفایت از عقیقه کردن می‌کند؟ و حضرت در پاسخ فرمودند: نه کفایت نمی‌کند؛ بلکه خداوند طعام دادن و خون ریختن را دوست دارد.
همچنین در روایتی از امام صادق (ع) نیز نقل شده است: «هر مولودى گرو عقیقه است»؛ واین بدین معناست که اگر فرزند را عقیقه نکنند، فرزند در معرض مرگ و یا انواع بلاها خواهد بود.
همین طور در روایتی عمر بن یزید می‌گوید، به امام صادق (ع) عرض کردم: «نمی‌دانم پدرم براىم عقیقه کرده است یا خیر؟ امام صادق (ع) به من امر کردند برای خودم عقیقه کنم و من هم برای خودم عقیقه کردم، و این در حالی بود که پیر و سالخورده بودم»
علاوه بر این بنا بر برخی از روایات چنین آمده که در عقیقه باید حیوان هم جنس فرزند باشد؛ یعنی اگر فرزند پسر بود عقیقه نیز از حیوان نر باشد و اگر فرزند دختر بود عقیقه نیز از حیوان ماده باشد. مثلا در روایتی از امام صادق (ع) داریم: «اگر فرزند، پسر بود، برای او حیوان نر، عقیقه کنید و اگر فرزند، دختر بود برای او حیوان مادّه، عقیقه کنید».
البته در روایات دیگری نیز بر اهمیت این موضوع تصریح نشده است؛ مثلا در روایتی دیگر از امام صادق (ع) درخصوص عقیقه‌ی دختر و پسر سؤال شد، و در پاسخ حضرت فرمودند: «عقیقه دختر و پسر، یکسان است و فرقی ندارد»؛ و این یعنی نیازی نیست که برای دختر، عقیقه ماده و برای پسر عقیقه نر کشته شود.
و بیان این نکته نیز بد نیست که به تبع نوعِ روایات، فقها نیز نظر یکسانی در این مسئله ندارند؛ و بدین‌صورت برخی از آنها گفته‌اند: برای پسر، گوسفند نر و برای دختر، گوسفند ماده کشته شود، و برخی ضرورتی بر این موضوع عنوان نکرده‌اند (به نظر توجه به این موضوع برای اطمینان بیشتر بد نباشد)
شرایط حیوان برای عقیقه
در نظر برخی از فقها عقیقه فقط باید گوسفند باشد، نه غیر آن.
اما برخی دیگر از فقها بر آن هستند که بهتر این است که عقیقه گوسفند باشد، و سپس شتر و سپس هر حیوانی که بتوان آن‌را قربانی کرد. و این یعنی، لزوما نیاز نیست که عقیقه به گوسفند محدود شود، هر چند توصیه بر همان است.
نتیجه خلاصه‌ی جمع میان روایات و نظرات مختلف فقها، این می‌باشد که بهتر است حیوان ذبح شونده، جهت عقیقه، گوسفند باشد، اما اگر غیر گوسفند و از بقیّه حیوانات همچون گاو یا شتر برای عقیقه استفاده کنند، نیز کفایت می‌کند. و همچنین، افضل بین عقیقه و فرزند، تساوی در جنسیت است، ولی اگر تساوی در جنسیت هم رعایت نشود، باز اشکالی ندارد و باز کفایت می‌کند.
علاوه بر موارد یاد شده، بعضیی از فقها بر این نظرند حیوانی که برای عقیقه انتخاب می‌شود، بهتر است شرایطی دیگر را نیز برای قربانی داشته باشد؛ یعنی معیوب و علیل نباشد، چاق باشد، سن آن حیوان نیز رعایت شود؛ با این حال، اگر شرایط قربانی را هم نداشته باشد باز هم کفایت می‌کند. چنان‌چه امام صادق (ع) در این رابطه فرمودند: «همانا عقیقه گوسفند گوشتی است (یعنی هدف گوشت است)، به منزله قربانی نیست، هر گوسفندی برای عقیقه کفایت می‌کند، منتها هر چه چاق‌تر باشد بهتر است».
ادعیه‌ی مربوط به عقیقه
در روایات توصیه شده است که در زمان‌های مختلفی که روند عقیقع اجرا می‌شود، در کنار انجام امور، نسبت به قرائت ادعیه‌ای نیز اقدام شود.
دعا برای سر بریدن عقیقه
امام صادق (ع) فرمودند وقتی قصد آن می‌کنید که عقیقه را سر ببرید، بگوئید:
«یٰا قَوْمِ إِنِّی بَرِی‌ءٌ مِمّٰا تُشْرِکُونَ إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ
إِنَّ صَلٰاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ لٰا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ
اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ بِسْمِ اللهِ وَ اللهُ أَکْبَرُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ مِنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ».
و البته در زمان قرائت این دعا، لازم به جای “فلان بن فلان”، اسم فرزند و پدرش ذکر گردد.
دعای بعد از سر بریدن عقیقه
باز امام صادق (ع) فرمودند در زمانی که حیوان را سر بریدید، بگویید:
«وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ إِنَّ صَلٰاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ لٰا شَرِیکَ لَهُ اللَّهُمَّ مِنْکَ وَ لَکَ اللَّهُمَّ هَذَا عَنْ فُلَانِ بْنِ فُلَانٍ».
همچنین آن حضرت (ع) فرمودند پس از ذبح بگویید
«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ اللَّهُمَّ عَقِیقَةٌ عَنْ فُلَانٍ لَحْمُهَا بِلَحْمِهِ وَ دَمُهَا بِدَمِهِ وَ عَظْمُهَا بِعَظْمِهِ اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ وِقَاءً لآِلِ مُحَمَّدٍ ص».
همین طور از امام باقر (ع) نیز نقل شده که وقتی عقیقه را سر بریدید بگویید:
«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ اللهُ أَکْبَرُ إِیمَاناً باللهِ وَ ثَنَاءً عَلَى رَسُولِ الله وَ الْعِصْمَةَ لِأَمْرِهِ وَ الشُّکْرَ لِرِزْقِهِ وَ الْمَعْرِفَةَ بِفَضْلِهِ عَلَیْنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ کَانَ ذَکَراً فَقُلِ- اللَّهُمَّ إِنَّکَ وَهَبْتَ لَنَا ذَکَراً وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِمَا وَهَبْتَ وَ مِنْکَ مَا أَعْطَیْتَ وَ کُلُّ مَا صَنَعْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا عَلَى سُنَّتِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ وَ رَسُولِکَ وَ اخْسَأْ عَنَّا الشَّیْطَانَ الرَّجِیمَ لَکَ سُفِکَتِ الدِّمَاءُ لَا شَرِیکَ لَکَ وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ».
چگونگی تقسیم عقیقه
در روند تقسیم عقیقه مستحب است پس از سر بریدن حیوان، استخوان‌هایش را نشکنند، و فقط از بندها جدایش کنند، و البته استحباب دفن کردن استخوان‌هاى عقیقه و برخی از اموری که در بعضى از محافل و مجامع مرسوم و معروف شده است، ثابت نشده و مدرکى دال بر آن نیست.
همچنین مستحب است یک ران، یا یک سوم [و یا یک چهارم] عقیقه را به قابله دهند؛ البته اگر قابله مادر بزرگ پدری نوزاد بوده و یا از افراد تحت تکفّل وی باشد، نباید چیزی به قابله داده شود؛ و اگر فرزند بدون قابله متولد شد، آن مقدار را برای تقسیم و بخشش به مادر فرزند می‌دهند، و مادر این مقدار را به هر شخصی که خواست می‌دهد؛ و بهتر است بقیّه گوشت را بین مؤمنانِ نیازمند تقسیم کنند. اما مستحب نیز است که بقیّه را لااقل با آب و نمک بپزند و گوشت آن را حدّاقل به ده نفر از مؤمنان، اطعام کنند و در این بین، تعداد دریافت کنندگان هر قدر بیشتر باشد، دارای فضیلت بیشتری خواهد بود.
همین طور سنّت است که والدین طفل و هر کسی که خرجش بر عهده‌ی پدر آن نوراد است و از اهل و عیال او محسوب می‌شود ( مانند فرزندانِ پدر یا همان خواهران و برادران طفل)، از گوشت عقیقه نخورند. و اصلا بهتر آن است که از غذایی که از گوشت عقیقه تهیه شده باشد نخورند، که در این بین خوردن مادر از آن گوشت کراهت بیشتری دارد.
عقیقه و تراشیدن موی سر
در تکمیل عقیقه در روز هفتم خوب است هم زمان با عقیقه، موی سر فرزند تراشیده شده و به وزن آن موها، به طلا یا نقره صدقه داده شود. البته مستحب است که اوّل، سر فرزند را بتراشند و بعد عقیقه انجام دهند.
خیریه انصارالرسول (ص) نیز آمادگی کامل جهت دریافت عقیقه‌های شما و تقسیم آن با آداب و شرایطش در بین ایتام و نیازمندان را دارد.