اگرچه درگیری بیش از پیش این روزهای مردم با مسائل مادی و بدل شدن این موضوع به یک فرهنگ نه چندان مطلوب، سبب شده که برخی از مردم از موضوع یتیمان و نیازهای آنها غافل شده و این مسئله‌ی بسیار مهم را به دست فراموشی بسپارند.

اما حقیقت این است که هرچند شاید در نگاه اول مشکلات ایتام دیگر مردم به ما و زندگی ما ارتباطی نداشته باشد، اما هم, اندک نگاهی به جامعه‌ای که در آن هستیم و هم تاکیدات دینی و …، کاملا بر این واقعیت صحه می‌گذراند که حقیقتا موضوع مشکلات ایتام مسئله‌ای است که با وظایف ما گرهی محکم خورده است.

در همین راستا؛ در آیات قرآنی نیز برای ایتام حقوقی بیان گردیده که به صورت طبیعی تکالیفی را برای سایرین پدید می‌آورد؛ چراکه اگر حقی برای شخصی ثابت گردد، تکلیفی برای سایرین اثبات شده است. در اینجا به بعضی از حقوق یتیمان و تکلیف سایرین از جمله جامعه اسلامی اشاره می‌شود:

حقوق یتیمان و مسئولیت دیگران

 یتیم نوازی

 

یکی از کارهایی که خداوند در آیات قرآنی برشمرده و آن را به عنوان کاری نیک قلمداد کرده است، مسئله‌ی یتیم‌نوازی است. خداوند در سوره‌ی بقره، آیه‌ی 177 می‌فرماید:

وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ

بلکه نیکی آن است که شخصی به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان و سائلان بدهد.

در این آیه بر واژه‌ی محبت تاکید گردیده است؛ به این معنی که نیکی را در حق یتیمانِ دیگران با محبت انجام بدهید و این‌طور نیاشد که تنها مالی بدهید و انفاق و اطعامی داشته باشید، بلکه با محبت و عشق به بقیه‌ی انسان‌ها این عمل را انجام دهید تا محبوب خداوند شوید.

در سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 92 نیز بر این تاکید شده است و به نوعی حقیقت این قاعده را می‌رساند که إرحَمْ تُرحَمْ رحم کن تا مورد رحمت و مهربانی الهی قرار بگیری:

لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ

شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نمی‌رسید مگر اینکه از آنچه دوست دارید و محبوب شما است در راه خدا انفاق بکنید، و آنچه انفاق می‌کنید خدا بر آن آگاه است.

 

 

حفظ مال یتیم

 

از حقوق دیگر یتیم در مقابل دیگران این است که اموالش را تا بلوغ جنسی و رشد فکری برایش حفظ بکنند. این مسئولیتی کفایی است که بر عهده‌ی جامعه اسلامی است.

البته از باب الاقرَبُ یَمنعُ الاَبعَد؛ اول بایستی اولیای او این کار را انجام بدهند و اگر آنها برای این منظور باشند کفایت می‌کند، و سپس که آنها نبودند، این مسئولیت به نزدیکان و در نهایت بر حاکم شرع و جامعه اسلامی قرار داده می‌شود.

خداوند از کسانی که مال یتیم را در اختیار دارند حتی اولیای یتیم خواسته تا مال یتیم را از مال خود جدا بکنند و به شکل دَرهَم و مختلط نگاه ندارند؛ چراکه این ترکیب موجب اختلاط دارایی‌های پاک و ناپاک می‌شود و خوردن اختلاطی از مال خود و یتیم اختلاط حلال و حرام است. همان‌طور که خداوند در سوره‌ی نساء، آیه‌ی 2 می‌گوید:

وَآتُوا الْيَتَامَىٰ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ ۖ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِكُمْ ۚ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا

و اموال ایتام را پس از رسیدن‌شان به بلوغ به دست آنها بدهید، و مال بد و نامرغوب خود را به مرغوب (آنها) تبدیل نکنید و اموال آنان را به ضمیمه‌ی اموال خود نخورید، که این گناهی بسار بزرگ است.

 

 

سرپرستی یتیم

 

همه‌ی آحاد جامعه این مسئولیت را دارند تا از افراد یتیم مراقبت و مواظبت کنند؛ البته همان‌طور بیان شد, براساس قاعده‌ی الاقرَبُ یَمنعُ الاَبعَد، اول مسئولیت برعهده‌ی خویشان و افراد نزدیک خودِ او و پس از آن بر عهده‌ی سایرین است.

امام باقر (ع) در همین خصوص فرموده: چهار خصلت در هر فرد باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برای او بنا می‌شود:

• شخصی که یتیمی را پناه دهد
• و بر ناتوانی دلسوزی کند
• و به پدر و مادر خود مهر ورزد
• و با زیر دست خود مدارا کند.

(خصال صدوق، جلد اول، صفحه 231، حکمت 53)

 

 

اصلاح کار یتیم

 

یکی از وظایف و تکالیف سایر مردم برای یتیم و حقوق یتیمان بر آنها، توجه ویژه به امور ایتام است، به ‌نحوی که اگر فسادی در کار آنان یافت شد و یا به هر دلیلی مشکلی داشتند، بایستی دیگران برای اصلاح کار آنان اقدام کند. همان‌طور که در سوره‌ی بقره، آیه‌ی 220 عنوان شده است:

فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۗ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَىٰ ۖ قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ ۖ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

(اگر) در کار دنیا و آخرت؛ از تو سؤال کنند که با یتیمان چگونه رفتار کنند؟ بگو: به اصلاح (حال و مصلحت مآل) آنها بکوشید بهتر است (تا اینکه آنها را بی‌سرپرست وانهید) و اگر با آن‌ها اختلاط و همراهی کنید روا است که برادر دینی شما هستند، و خدا آگاه است از آن کس که (در کار آنان) نادرستی کند و آن که اصلاح و درستی نماید. و اگر خدا می‌خواست کار را بر شما سخت می‌کرد چه آنکه خدا توانا و دانا است.

 

 

اختلاط عادلانه با یتیم

 

در آیه‌ی یاد شده در بالا، مشخص است که خداوند در این آیه بر روا بودن اختلاط با یتیم تاکید کرده است؛ این یعنی نبایستی به این دلیل واهی و اشتباه که ممکن است بر آنان ظلم روا داریم یا کوتاهی کنیم اصلا به سمت آنان نرفته و با آنان اختلاط نداشته باشیم.

خداوند در سوره‌ی نساء، آیه‌ی 3 نیز حتی نسبت به اختلاط بلکه ازدواج با یتیم می‌فرماید:

وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا

و اگر بترسید که مبادا درباره‌ی ایتام (ازدواج با دختران یتیم) مراعات عدل نکنید، پس آن کس از زنان را به نکاح خود درآورید که شما را نیکو (و منطبق با عدالت) است: دو یا سه یا چهار (و نه بیشتر) و اگر بترسید که (اگر زنان متعدّد بگیرید) راه عدالت را نپیموده و به آنها ستم می‌کنید پس تنها یک زن اختیار کنید و یا چنانچه کنیزی دارید به آن اکتفا کنید، که این نزدیکتر به عدالت است تا به ستمکاری گرایید (و بيهوده و به ناروا عيال‌‏وار گرديد).

البته فراموش نکنید که نزدیک شدن به یتیم برای کسب ناروای منافع شخصی خود؛ همان موردی است که اصلا مقبول نخواهد بود و شدیدا مردود است؛ همان طور که پایان آیه‌ی فوق بر آن تاکید شده و در همین خصوص نیز در المیزان آمده است:

ازدواج سرپرست‌های ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره‌مندی از مالشان و سپس رها کردن آنها در حالی که تهی دست شده و شخصی مایل به آنها نیست. (المیزان، جلد 4، صفحه 166 و 167)

 

 

اکرام و احسان یتیم

 

یکی دیگر از حقوق یتیم و تکلیف جامعه‌ی اسلامی نسبت به او، احسان و اکرام در حق او است. که در این بین کلمه‌ی احسان به یک معنا اعم بوده و شامل اکرام (یعنی نیکی در برابر بدی) نیز اطلاق می‌شود، و اکرام نیز معنای اخص از احسان را دارد، اما هرگاه جدا به کار برود شامل معنای دیگری نیز می‌شود.

به هر حال، اکرام مرتبه بسیار والایی است و انسان بایستی بیش از آنکه یتیم چیزی بخواهد بی‌ هیچ منت، چشم‌داشت و ریایی و کاملا خالصانه و از روی محبت به او اکرام کند.

از آیه‌ی 17 تا 20 سوره‌ی فجر نیز چنین به دست می‌آید که عدم توجه به این حق یتیم موجب خواهد شد تا انسان گرفتار خشم الهی و دوزخ گردد.

كَلَّا ۖ بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿17﴾

چنین نیست بلکه (به گناه بخل و طمع خوار شوید چون) هرگز یتیم‌نوازی نکنید.

وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَىٰ طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿18﴾

و فقیر را بر سفره طعام خود به میل و رغبت ننشانید.

وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلًا لَمًّا ﴿19﴾

و مال ارث را به تمامی می‌خورید (و مراعات حق وارثان ضعیف مانند زنان و دختران و صغیران را نمی‌کنید).

وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا ﴿20﴾

و سخت فریفته و مایل به مال دنیا می‌باشید (و به ثواب آخرت هیچ نمی‌پردازید).

 

 

اطعام و اهتمام به خوراک و پوشاک یتیم

 

خداوند در آیات بسیاری نیز بر توجه به تغذیه و اطعام یتیم تأکید کرده و تذکر می‌دهد. آیاتی همچون آیه‌ی 8 و 127 سوره‌ی نساء، آیه‌ی 8 سوره‌ی انسان، آیه‌ی 17 سوره‌ی فجر، آیه‌ی 6 سوره‌ی ضحی، آیه‌ی 2 سوره‌ی ماعون و ….

وجود تعداد زیادی از آیات که در کنار روایات متعدد در اختیار ما قرار گرفته‌اند؛ همه و همه گواه بر اهمیت بسیار بالای موضوعِ توجه ما بر معیشت ایتام دارد و دقیق شدن ما را در این امر مهم به گویش‌های مختلف متذکر می‌شود.

 

 

تعلیم و تربیت یتیم

 

و در نهایت؛ از دیگر حقوقی که یتیم در مقابل جامعه دارد، تعلیم و تربیتش توسط مردم است؛ چه اینکه از مطلب کلی و عمومی که در آیه‌ی 4 سوره‌ی نساء درخصوص تکلیف مردها بر همسرانشان دارند نیز به دست می‌آید که بایستی آموزش و تربیت به شکلی انجام گیرد که یتیم به رشد فکری و عملی دست بیابد و قادر باشد مسئولیت‌های خود را به عهده گیرد و زندگی مستقلی را تشکیل دهد.

وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً ۚ فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَنِيئًا مَرِيئًا

و مهر زنان را در کمال رضایت به آنها بپردازید، پس اگر چیزی از مهر خود را از روی رضا و خشنودی به شما بخشیدند، از آن برخوردار شوید که شما را حلال و گوارا خواهد بود.