اگرچه موضوع رسیدگی به ایتام، مسئله‌ای است جزو واجبات کفایی به شمار می‌رود و بیشتر در زمره‌ی رفتارهای اخلاقی انسان قلمداد می‌شود؛ اما با نگاه به روایاتی که در باب ضرورت یاری‌رسانی به یتیم، پاداش یتیم‌نوازی و مجازات یتیم‌آزاری آمده است، می‌توان دریافت که اهمیت موضوعِ پرداختن به ایتام و کمک به آنها، موردی است که یک واجب کفایی و یا یک کار اخلاقی می‌تواند به مراتب مهم‌تر و اولی‌تر باشد.

در ادامه اندکی از آیات و روایاتی که درخصوص موضوع یتیمان وجود دارد آورده شده است:

 

پاداش یتیم‌نوازی

اگر هر کس به این مسئولیت‌ الهی خویش در قبال ایتام عمل نماید و حقوق آنها را مراعات کند، از پاداش‌های عام و خاصی برخوردار خواهد شد که به بعضی از موارد آن اشاره می‌شود:

 

 ثواب کثیرِ اهل اکرام و احسان

فردی که حقوق یتیمان را مراعات بنماید و به اکرام و احسان با آنها برخورد کند،‌ از اهل اکرام و احسان خواهد بود که در آیه‌های قرآنی برای این افراد ثواب بسیاری در دنیا و آخرت بیان گردیده است.

 

بهشتِ برین

مراعات حقوق یتیمان باعث ورود به بهشت خواهد بود. در این خصوص روایات متعددی نیز از معصومین (ع) داریم؛ به عنوان مثال:

مَنْ أَرادَ اَنْ يُدْخِلَهُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ فِي رَحْمَتِهِ وَ يُسْكِنَهُ جَنَّتَةُ فَلْيُحْسِنْ خُلُقََهُ … وَلْيَرْحَمِ الْيَتِيم

هر کس بخواهد مشمول رحمت خدا شده و وارد بهشت گردد … باید نسبت به ایتام دلسوز و مهربان باشد. (امالی صدوق، صفحه 318، مجلس 61، حدیث 15)

و یا پیامبر (ص) در همین خصوص می‌فرماید:

مَن عالَ يَتيما حَتّى يَسْتَغْنىَ عَنْهُ اَوْجَبَ اللّه ُ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ لَهُ بِذلِكَ الْجَنَّةَ

کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکی‌اش سپری گردد و از سرپرستی بی‌نیاز شود، خداوند با این عمل بهشت را بر او واجب می‌کند. (تحف‌العقول، صفحه 198)

و یا در روایتی از امام باقر(ع) داریم:

اَرْبـَعٌ مَنْ كُنَّ فيهِ بَنَي اللهُ لَهُ بَيْتاً فِي‌الْجَنَّةِ: … الْيَتيمَ وَ رَحِمَ الضَّعيفَ و أَشْفَقَ عَلي والِدَيْهِ وَ رَفَقَ لِمَملوکِهِ

هر کس دارای چهار خصلت باشد خداوند خانه‌ای در بهشت برایش بنا می‌کند؛ یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره‌ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند (خصال صدوق، صفحه 176)

 

همسایگی در کنار پیامبر (ص) در بهشت

در این خصوص نیز پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:

أَنَا وَ کَافِلُ الْیَتِیمِ کَهَاتَیْنِ فِی الْجَنَّةِ وَ أَشَارَ بِإِصْبَعَیْهِ السَّبَّابَةِ وَ الْوُسْطَی

(رسول خدا ^(ص) انگشت اشاره و میانی خود را نشان داد و فرمود) من و سرپرست یتیم در بهشت مانند این دو هستیم. (مستدرک، جلد 2، صفحه 474)

 

رهایی از قساوت قلب

از آثار دنیوی یتیم‌نوازی هم، رهایی از قساوت قلب و مشکلات روحی و روانی است. و در این خصوص نیز پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:

مَنْ أَنْكَرَ مِنْكُمْ قَسْوَةَ قَلْبِهِ فَلْيَدْنُ يَتِيماً فَيُلَاطِفُهُ وَ لْيَمْسَحْ رَأْسَهُ يَلِينُ قَلْبُهُ بِإِذْنِ اللَّهِ إِنَّ لِلْيَتِيمِ حَقّا

کسی که از قساوت قلب خود ناراضی باشد یتیمی را مورد ملاطفت قرار بدهد،‌ دست نوازش بر سرش بکشد؛ امید است دلش به اذن خدا مهربان گردد.‌ یتیم در اجتماع حقی دارد، با نوازش، حق او ادا می‌شود. (وسائل‌الشیعه جلد 1، صفحه 157)

 

بهره‌مندی از حسنات

بعضی از اعمال یک حسنه و پاداش بیشتر ندارد، ولی بعضی از اعمال چون کمک‌های قرض‌الحسنه دارای چندین برابر از حسنات است؛ و یتیم‌نوازی هم از همین است. و در این خصوص رسول خدا (ص) می‌فرمایند:

مَنْ مَسَحَ رَأْسَ يَتِيمٍ كَانَتْ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ عَلَيْهَا يَدُهُ حَسَنَاتٌ

کسی که دست‌ نوازش و محبت بر سر یتیمی بکشد به عدد موهایی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می‌فرماید. (مستدرک‌الوسایل، جلد 2، صفحه 616)

 

مغفرت و بخشایش خداوندی

مغفرت الهی نیز یکی دیگر از آثار و برکات یتیم‌نوازی است. نبی اکرم (ص) در این خصوص می‌فرمایند:

مَن کَفَّلَ يتيماً من المسلمينَ فَأَدخلهُ إلي طعامِهِ و شرابِهِ أدخلَهُ اللهُ الجنهَ إلا أن يعملَ ذنباً لا يُغفرُ

هر کس متکفل یتیمی بشود، او را به خانه خود برده و در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شریک خود بکند قطعا پاداش او بهشت است مگر آنکه گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد. (مستدرک، جلد 1، صفحه 148)

 

بهترین و نیکوترین خانه

اگر بخواهیم صاحب خانه‌ای باشیم که خانه‌ی خیر و نیک شود، یکی از بهترین راه‌ها این است که یتیم‌نوازی کنیم تا مشکلات از خانه ما رخت بربندد. پیامبر اکرم (ص) در این خصوص نیز می‌فرماید:

خیرُ بیوتِکُم بیتُ فیهِ یتیمٌ یُحسَنُ الیهِ و شَرُّ بُیوتِکُم بیت یُساءُ الیهِ

بهترین خانه‌های شما، خانه‌ای است که در آن یتیمی مورد احسان و اکرام قرار بگیرد؛ و بدترین خانه‌ها نیز، خانه‌ای است که در آن با یتیمی بدرفتاری شده و به او ستم شود. (مستدرک الوسائل، جلد 1، صفحه 148)

 

کیفر و مجازات یتیم آزاری

اما در آیات قرآن تنها به حقوق و مسئولیت‌های مردم در قبال ایتام اشاره نگردیده است؛ بلکه علاوه بر موضوع وظایف و پاداش‌ها، مجازات و کیفرهایی نیز برای افرادی که به هر شیوه‌ای حقوق ایتام را مراعات نمی‌کنند؛ و یا حتی بدتر، موجب آزار و اذیت آنها می‌شوند، بیان شده که در اینجا به بعضی از این موارد نیز اشاره می‌شود:

 

خوردن آتش‌

در آیات و روایات مشهور زیادی آمده که خوردن مال یتیم، خوردن آتشی است که درون آدمی را می‌سوزاند؛ و طبق مستندات آیی و روایی فراوان، مشخص است که این از باب مثال نیست، بلکه بیان حقیقت ملکوتی است؛ و مطمئنا اگر هر یک از ما چشم ملکوتی داشته و اهل یقین بودیم همین الان در دنیا می‌دیدیم که مال یتیم‌خوری آتش‌خوری است.

آیات 5 تا 8 سوره‌ی تکاثر به خوبی این موضوع را برای چنین افرادی باز کرده و می‌گویند:

كَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ ﴿5﴾

قطعا چنین نیست، اگر به طور یقین می‌دانستید (چه حادثه بزرگی در پیش دارید هرگز به بازی دنیا از عالم آخرت غافل نمی‌شدید).

لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ ﴿6﴾

البته (پس از مرگ) دوزخ را مشاهده خواهید کرد.

ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَيْنَ الْيَقِينِ ﴿7﴾

و سپس به چشم یقین آن دوزخ را می‌بینید.

ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ ﴿8﴾

آن گاه در آن روز از نعمت‌ها [ی روى زمين] شما را باز می‌پرسند.

و یا در سوره‌ی نساء، آیه‌ی 10 آمده است:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَىٰ ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا ۖ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا

آنها که اموال افراد یتیم را به ستمگری می‌خورند، در حقیقت در شکم خود آتش جهنّم را فرو می‌برند و به زودی در آتش فروزان خواهند افتاد.

و در روایت نیز داریم که شخصی از امام معصوم (ع) سؤال کرد: این مجازات آتش در مورد چه میزان از غصب مال یتیم است؟

و امام در پاسخ ‌فرمود: «در برابر [فقط مقدار اندک] دو درهم!» (تفسیر البرهان، جلد 1، صفحه 347)

 

ارتکاب گناه کبیره

طبق آیات و روایات، خوردن مال یتیم جزو گناهان کبیره به شمار می‌رود و خداوند در قرآن مرتکب شونده‌ی کبائر را اهل دوزخ دانسته است. چنانکه در آیه‌ی 2 سوره نساء می‌فرماید:

وَآتُوا الْيَتَامَىٰ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ ۖ وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰ أَمْوَالِكُمْ ۚ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا

و اموال یتیمان را پس از بلوغ به دست‌شان بدهید، و مال بد و نامرغوب خودتان را به مرغوب (آنها) تبدیل نکنید و اموال آنها را به ضمیمه‌ی اموال خود نخورید، که این گناهی بسیار بزرگ است.

 

بروز تنگدستی و فقر

یکی از عواملی که اثر زیادی در بروز فقر دارد، عدم تکریم ایتام و یا تعدی و آزار رساندن به آنها است. خداوند به این موضوع نیز در آیات 16 و 17 سوره‌ی فجر اشاره کرده است. و در این آیات توضیح داده که هیچ اهانتی از سوی خداوند صورت نگرفته و فقر و نداری‌های افراد به موجب عدم تکریم یتیمان است. پس یکی از آزمون‌ها، آزمون با یتیمان است که موجب تنگنای مالی می‌شود. (بل لاتکرمون الیتیم)

وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ ﴿16﴾

و چون او را باز برای آزمودن تنگ روزی و فقیر کند (دلتنگ و ناراحت شود و) گوید: خدا مرا خوار گردانید.

كَلَّا ۖ بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ ﴿17﴾

[درواقع اصلا] چنین نیست، بلکه [به گناه بخل و طمع خوار شوید چون] هرگز یتیم‌نوازی نکنید.

 

بروز گرفتاری در نسل‌ها

و متاسفانه آثار خوردن مال یتیم‌ فقط به خود فرد محدود نمی‌گردد، بلکه در نسل‌های آینده‌ی فرد نیز باقی می‌ماند. در همین خصوص حلبی، از امام صادق (ع) روایت کرده که در کتاب حضرت علی (ع) آمده است:

آنکه از روی ستم و به ناروا مال یتیم را حیف و میل می‌کند، فرجام کار خود را خواهد دید، و مکافات این عمل زشت او، در دنیا گریبانگیر نسل او و در عالم آخرت دامنگیر خود او خواهد شد.

 

خوردن بدترین خوردنی‌ها

خداوند خوردن مال یتیم را همچون خوردن خبیث معرفی کرده است. همین طور از امام صادق (ع) به نقل از پدران پاکش از پیامبر (ص) نقل کرده که نبی اکرم فرمودند:

شَرُّ المَآكِلِ أكلُ مالِ اليَتيمِ ظُلما

بدترین خوردنیها، خوردن مال یتیم از روی ستم است. (من لا يحضره الفقيه، جلد ۴، صفحه ۳۷۷ )